«Ζωή σαν παραμύθι»
Της Αγγελικής Καρδαρά
(αποσπάσματα)
Ποιες είναι οι εφαρμογές της προφορικής αφήγησης στη σύγχρονη εποχή, αλλά και οι διαφοροποιήσεις της από παρελθούσες εποχές;
Η προφορική νεο-αφήγηση έχει αλλάξει δραστικά κυρίως την τελευταία δεκαετία. Υπάρχουν αυτήν τη στιγμή – όπως το βλέπω προσωπικά – δύο τάσεις. Η μια τάση, η πιο συνηθισμένη, προσπαθεί να αναβιώσει την προφορική αφήγηση ακολουθώντας την κλασική οδό, αναπαράγοντας την όποια εικόνα έχουμε για τους παραδοσιακούς παραμυθάδες, με έναν τρόπο, θα λέγαμε, φολκλοριστικό, γιατί δεν στηρίζεται σε μια βιωμένη γνώση αλλά σε μιμητισμό μιας παγκόσμιας τυποποίησης – δηλαδή όλοι οι σύγχρονοι επαγγελματίες αναβιωτές παραμυθάδες μοιάζουν αρκετά μεταξύ τους στον τρόπο που αφηγούνται. Αυτό δεν ίσχυε κατά παράδοση. Μεγάλωσα με παραμύθια και κανένας από τους αγράμματους, συνήθως, μη επαγγελματίες παραμυθάδες δεν θύμιζε τον άλλο στην αφήγησή του. Έτσι άλλωστε γεννήθηκαν και οι άπειρες παραλλαγές πάνω σε έναν παραμυθιακό τύπο ανά τον κόσμο.
Η δεύτερη τάση, την οποία ακολουθώ, είναι πιο σπάνια και πιο δύσκολη από άποψη τόσο τεχνική όσο και αυτογνωσιακή. Σέβεται μεν την πανάρχαια παράδοση της αφήγησης, αλλά την ενσωματώνει δημιουργικά σε μια εποχή με εξωφρενικά διαφορετικό τρόπο ζωής. Σε αυτήν την περίπτωση η προφορική αφήγηση μπορεί να αξιοποιηθεί κυριολεκτικά σχεδόν παντού: στην εκπαίδευση, την θεραπεία, τη διαφήμιση, την επιχειρηματικότητα… Αλλά! Προϋποθέτει ότι ο Αφηγητής γνωρίζει σε βάθος τόσο το υλικό του, όσο και τον ίδιο του τον εαυτό, ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί στο αίτημα της κάθε συγκυρίας και να προτείνει το ανάλογο αφηγηματικό πρόγραμμα χωρίς να προδώσει τις πανάρχαιες καταβολές του είδους.
Ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι η Τέχνη της Αφήγησης στην παραδοσιακή της μορφή δεν είναι μόνο… παραμύθια! Κάθε Ιστορητής προέρχεται από και αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον που εμπεριέχει την κοινή ζωή μιας μικρότερης ή μεγαλύτερης ομάδας ανθρώπων με αναγνωρισμένους κώδικες επικοινωνίας, με κοινές εμπειρίες, βιώματα, τελετουργίες, ακούσματα γλωσσικά, μουσικά, κ.ά.
Προσωπικά μιλώ συχνά για «Ταυτότητα στην Αφήγηση». Που βρισκόμαστε σε σχέση με αυτήν την Ταυτότητα σήμερα; Κατά πόσο αναπαράγουμε ή μιμούμαστε μια φόρμα, ή ένα «πρότυπο» Ιστορητή, και κατά πόσο βρίσκουμε τον εαυτό μας μέσα σ΄ αυτό με συνείδηση της τεχνικής μας, της αυτογνωσίας, αλλά και της ετερογνωσίας μας χωρίς ναρκισσισμό;
Εάν και εφόσον αυτά τα ερωτήματα απαντηθούν με ειλικρίνεια και τόλμη τότε ίσως μιλάμε για έναν Ιστορητή – Μύστη δηλαδή Οδηγό και δεν θα πρέπει αυτή η θεώρηση να μας τρομάζει αλλά να μας απελευθερώνει. Τουλάχιστον όσους θέλουμε να πάμε βαθειά σε αυτήν την Τέχνη.
Για να το πω αλλιώς: ο τρόπος που επανεφευρίσκω την όποια ιστορία αφηγούμαι είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου. Και σε αυτό το σημείο – ανάμεσα σε πολλά άλλα – το μαγικό λαϊκό παραμύθι έχει πάρα πολλά κοινά με την αρχαιοελληνική τραγωδία: η κάθαρση επέρχεται πάντα, αλλά προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση. Και να προσθέσω ότι, τα παραμύθια που κάποιος τα αφηγείται ξανά και ξανά ανανοηματοδοντούται διαφορετικά μέσα του με το πέρασμα του χρόνου.
Δεν πιστεύω ότι μπορεί κάποιος να εμβαθύνει στην Τέχνη της προφορικής αφήγησης στην πιο υψηλή της μορφή, εάν δεν σκάψει σε βάθος στην αυτογνωσία του, τις φιλοσοφικές, αισθητικές, ηθικές, ανθρωπιστικές θεωρήσεις του.
[…]
Ειδικότερα πώς έφηβοι με αποκλίνουσες ή/ και παραβατικές συμπεριφορές θα μπορούσαν να βοηθηθούν/ υποστηριχθούν μέσα από αντίστοιχες δημιουργικές δράσεις;
Απ’ όλα όσα προανέφερα πιστεύω πως θα μπορούσε σίγουρα να αποτελέσει μια δυναμική πρόταση, πάντα επικουρικά, και σε πλαίσιο ομάδας ειδικών, ώστε η αφήγηση να μην είναι απλά μια παρηγορητική – ψυχαγωγική λειτουργία, όπως συχνά συμβαίνει σε παρόμοιες προσπάθειες σε εκπαιδευτικά ή και σωφρονιστικά ιδρύματα. Η όποια παρέμβαση χρειάζεται διάρκεια, επαναληπτικότητα, συνεχή αξιολόγηση και επανεξέταση και νομίζω το παράδειγμα που προανέφερα δίνει μια καλή ιδέα ενός λειτουργικού πλαισίου.
Πάρα πολλά παραδοσιακά, μαγικά παραμύθια αναφέρονται σε αυτό ακριβώς το μεταβατικό στάδιο της εφηβείας, γι’ αυτό και παραπέμπουν και σε Τελετουργίες Ενήβωσης. Αν αυτό το πανάρχαιο υλικό που διασώζεται σήμερα σε αρκετά μεγάλο βαθμό επαναξιολογηθεί, πιστεύω ότι μπορεί να αποτελέσει ένα γόνιμο πρώτο έδαφος για να συζητηθούν με ηρεμία βαριά θέματα μιας αποκλίνουσας, εφηβικής συμπεριφοράς. Και πάλι: τα μαγικά παραμύθια μιλούν στο υποσυνείδητο και όλοι γνωρίζουμε ότι ο διάλογος δεν είναι το δυνατό θέμα σε κάθε έφηβο, πόσο μάλλον σε κάποιον με παραβατική συμπεριφορά. Το κλειδί: ο παραμυθάς για να είναι οδηγός πρέπει να λειτουργεί ως συν-χορευτής, δηλαδή να επαναπροσδιορίζεται κάθε στιγμή ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν.
Ποια είναι τα συναισθήματα που βιώνει ο αφηγητής/ η αφηγήτρια από αυτή την ενδιαφέρουσα και συναρπαστική διαδικασία, αλλά και από την επικοινωνία του με το κοινό;
Στις στιγμές που μια αφήγηση φτάσει στο ιδεατό σημείο, στην αποκορύφωσή της, κι αυτό είναι μια συν-δημιουργία μαζί με το κοινό, αισθάνομαι να γίνομαι ένα με το Σύμπαν. Σταματά ο χωρο-χρόνος, υπάρχει μια διάχυση Φωτός, Αρμονίας, απόλυτης Ευτυχίας. Σταματά το Εγώ και γινόμαστε Εμείς.
Δεν με νοιάζει αν κάποιοι δεν καταλαβαίνουν αυτό που γράφω. Δεν πρόκειται για υπερβολή. Πρόκειται για κατάθεση. Η Μίρκα Γεμεντζάκη μας έλεγε ότι η μετα-Φυσική δεν είναι μαγεία: είναι κατάσταση.
Η κατάσταση λοιπόν που περιγράφω είναι συν-τονισμός αναπνοής και ενέργειας και επιτυγχάνεται με την ακριβή και συνειδητή χρήση της φωνής μου, τον σωστό συνδυασμό και τονισμό των εκφερόμενων λέξεων, τη λειτουργική ανά περίσταση χρήση των διαφορετικών ηχείων στο σώμα μου, τη γενικότερη σωματική και διαισθητική κατάστασή μου. Αλλά τίποτα, απολύτως τίποτα δεν μπορώ να καταφέρω, εάν δεν έχω την συν-αποδοχή και ενεργειακή σύμπραξη του κοινού μου.
Στις περιπτώσεις λοιπόν που συνυπάρχουν όλα τα παραπάνω, μπορούμε να μιλάμε για ταύτιση της Αφήγησης με την Τελετουργία – γίνεται δηλαδή μια Μετάβαση στον χώρο και στο χρόνο που όταν ολοκληρωθεί αισθανόμαστε όλοι ανανεωμένοι.
Ποια μέχρι στιγμής ήταν η πιο δυνατή σας στιγμή ως αφηγήτρια;
Αχ! τόσο δύσκολο να ξεχωρίσω…
Ωστόσο, τρεις ημέρες μετά το θάνατο της μητέρας μου, αποφάσισα να πραγματοποιήσω μια προγραμματισμένη αφήγηση στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης. Δεν ενημέρωσα το κοινό μου, παρά στο τέλος της αφήγησης, άναψα απλά ένα κεράκι και αφηγήθηκα τις ιστορίες σε ένα πρόγραμμα που δημιούργησα κατά τη διάρκεια της οκτάμηνης αρρώστιας της, το οποίο χωρίς να το ξέρω τότε ήταν ένα πρόγραμμα για τον θάνατο, το πένθος και τελικά τη ζωή την ίδια. * Αισθάνθηκα γαλήνη, ηρεμία, και δεν ξέρω πώς να το πω αυτό, τη χαρούμενη παρουσία της μητέρας μου δίπλα μου. Ήταν σαν να έπλεα μαζί με τον μουσικό μου και με το κοινό, όπου ανάμεσα ήταν ο άντρας μου και κάποιοι αγαπημένοι φίλοι.
Για άλλη μια φορά τα παραμύθια με παρηγόρησαν στη πιο σημαντική απώλεια της ζωής μου.
Θα μας καταθέσετε τις δικές σας σκέψεις και προτάσεις για την προφορική αφήγηση σε μία εποχή που βιώνει σημαντικές αλλαγές, αλλά και κλυδωνισμούς;
Κοιτώντας τη ζωή μου προς τα πίσω, κάνοντας – μοιραία – απολογισμούς ως προς το έργο μου, βρισκόμουν κάθε φορά σε σταυροδρόμια που με καλούσαν να αποφασίσω εκ νέου την πορεία μου. Δεν το επέλεξα και δεν ξέρω τον λόγο που από την αρχή της πορείας μου είχα μια διαίσθηση ότι ανοίγω δρόμο, όχι για μένα μόνο αλλά ενδεχομένους και για άλλους που ακολουθούν. Αρχικά επειδή δεν είχα κάποιον να με διδάξει ως πρωτοπόρο μιας νέας κατάστασης. Στη συνέχεια γιατί βαθαίνοντας στο αντικείμενό μου έβλεπα συνεχώς νέες προοπτικές σε έναν κόσμο που ποτέ πια δεν θα θυμίζει τίποτα απ’ όσα έζησε η ανθρωπότητα ως τώρα.
Όμως ο άνθρωπος, για να είναι άνθρωπος, χρειάζεται να προσδιορίσει μια ταυτότητα. Ταυτότητα σημαίνει προσδιορισμό ενός αφηγήματος, μιας ιστορίας, δικής του και όσων ακόμα θεωρεί κοινότητα του – την όποια κοινότητα. Παράλληλα όμως, οι μύθοι και τα παραμύθια διασώζουν την παγκόσμια και πανάρχαια ψυχή της ανθρώπινης οντότητας. Ένας λόγος που η ψυχή μας αναζητά αυτές τις ιστορήσεις είναι γιατί δεν μπορεί να είναι ξεκομμένη από τις συλλογικές αυτές μνήμες, τα γνωστά «αρχέτυπα», οι οποίες βρίσκονται κωδικοποιημένες μέσα στα παλιά και ανώνυμα παραμύθια.
Ίσως να αποδειχτώ προφητική λέγοντας ότι στο άμεσο μέλλον οι άνθρωποι θα αναζητούν όλο και πιο συχνά ένα εμπνευσμένο Ιστορητή – Μύστη, μια Παραμυθού – Μάγισσα, για να ξανα-ακούσουν αυτές τις σοφές ιστορίες που μπορούν να γίνουν οδηγοί συνύπαρξης θεραπείας, Αγάπης, Φωτός.